Czy PiS jest partią faszystowską?

10 stycznia 2019
Jan Hartman

Kaczyński spotkał się z Salvinim, przywódcą skrajnie prawicowej i antyunijnej Ligi Północnej, wicepremierem Włoch, aby omówić perspektywę stworzenia w Parlamencie Europejskim, razem z najbardziej zajadłymi nacjonalistami, takimi jak Le Pen i Wilders, frakcji… no, jakiej? Jak ją nazwać? No dobrze, mówimy otwartym tekstem. Czy Kaczyński z Salvinim i jemu podobnymi osobnikami będzie montował międzynarodówkę faszystowską? Pytanie byłoby zbyt brutalne, gdyby nie wiele innych praktyk partii Kaczyńskiego, które nasuwają nachalne skojarzenia z faszyzmem. Spośród tych praktyk w ostatnich dniach na czoło wysuwają się (po raz kolejny) perwersje przemocowe. Teraz ich ofiarą są dziki. A jutro?

Rozkosz zabijania zwierząt, rozkosz wycinania drzew i w ogóle napawanie się władzą i agresją w stosunku do ciał ludzkich i nieludzkich – to fundamentalna emocja faszyzmu. Faszyzm w rozumieniu współczesnym to nie tylko nacjonalizm, lecz przede wszystkim tzw. biowładza i biopolityka – autorytarne zarządzanie substancją biologiczną i czerpanie satysfakcji z poddawania jej opresji. Pogarda dla przyrody i pycha „władców dzików i puszczy”, którą dygnitarze reżimu Kaczyńskiego kompensują sobie rozmaite deficyty i leczą kompleksy klasowe czy seksualne, budzi gniew i przerażenie kulturalnej części społeczeństwa. Czy to już faszyzm? Dobrze, spróbujmy opanować słuszny gniew, uspokoić się i podejść do sprawy z dystansu.

Długoletnie romansowanie z ONR i MW, której były szef właśnie został wiceministrem, polityczny klerykalizm, autorytarne praktyki i demontowanie systemu liberalno-demokratycznego, agresja w stosunku do przyrody, pruderia i obskurantyzm, zamiłowanie do metod karnych i dyscyplinarnych w politykach społecznych, lęk i niechęć do „obcych”, słabo skrywane poczucie wyższości w stosunku do innych kultur i religii – trzeba powiedzieć uczciwie, że wszystko to w pełni zgadza się z wizerunkiem szeroko pojmowanego faszyzmu i każe zadać pytanie, czy PiS jest ugrupowaniem faszystowskim, zmierzającym do zaprowadzenia w Polsce ustroju faszystowskiego. Pytanie jest zasadne i trzeba je potraktować poważnie – wystrzegając się przesądzania z góry odpowiedzi twierdzącej.

Moja odpowiedź na to pytanie jest następująca. Kaczyński i PiS nie mają wiedzy ani wyczucia w kwestii zagrożeń związanych z faszyzmem. Ci ludzie nie są antyfaszystami, bo nie posiadają liberalnej kultury politycznej ani moralnej, która pozwalałaby im identyfikować zagrożenia związane z autorytaryzmem, nacjonalizmem i populizmem. Niemniej głęboko wierzą, że ów bliżej nieznany im „faszyzm” to coś złego – tak bowiem się utarło, że w przestrzeni publicznej słowo „faszyzm” ma wyłącznie ujemne konotacje. Na poziomie deklaratywnym i emocjonalnym faszystami więc nie są. Nie są też nimi w znaczeniu wąskim – nie znają ani nie wyznają doktryny politycznej i ekonomicznej Giovanniego Gentilego i Benito Mussoliniego.

Jednak faszyzm w znaczeniu wąskim w ogóle nie jest tym, co mamy na myśli, gdy w dyskursie publicznym posługujemy się terminem „faszyzm”. Biorąc zaś pod uwagę szerokie znaczenie słowa „faszyzm”, będące dziś jego znaczeniem podstawowym, PiS – nieświadomie – zdecydowanie ulega tendencji faszystowskiej i zasługuje na miano ugrupowania faszyzującego. Tym samym faszyzuje też rządzący polską pisowski reżim. „Faszyzować” to mniej, niż być „faszystą” – to bardziej lub mniej świadomie skłaniać się ku ideom będącym składnikami ideologii faszystowskiej. Niekoniecznie wszystkim ideom, lecz większości z nich.

Ideologia faszystowska w wąskim sensie, to znaczy filozofia polityczna Gentilego oraz kilku innych europejskich autorów, będąca inspiracją dla ideologii państwowej Włoch, a następnie Hiszpanii, Portugalii, a także, mutatis mutandis, Słowacji czy Rumunii, nie jest tak brutalna jak retoryka przywódców politycznych i dyktatorów, którzy tę ideologię wykorzystywali. Faszyzm teoretyczny to przede wszystkim antyliberalizm, antydemokratyzm, kolektywizm, nacjonalizm, konserwatyzm obyczajowy, radykalny etatyzm oraz korporacjonizm gospodarczy. W wydaniu ideologii i praktyki politycznej reżimów Mussoliniego idee te łączą się z militaryzmem, szowinizmem i agresywnym stosunkiem do wszystkich możliwych przeciwników politycznych, a także z klerykalizmem politycznym, wyrażającym się w ustanowieniu katolicyzmu religią państwową Włoch.

Podobnie było potem w Hiszpanii, Portugalii czy Słowacji. Oczywiście, faszystowskie były również Niemcy Hitlera, jakkolwiek ideologia nazistowska idzie znacznie dalej niż faszyzm, który nie domagał się eliminacji żadnej grupy ludności ani żadnego narodu. Kwestia odrębności i nieprzystawalności rasistowskiego nazizmu do innych odmian faszyzmu w Europie nie ma tu zresztą większego znaczenia. Poprzestańmy na konstatacji, że w politologii niemal powszechnie uważa się nazizm za radykalną odmianę faszyzmu, różniącą się od ideologii państwa włoskiego raczej stopniem rasistowskiej deprawacji niż kluczowymi ideami.

W szerokim znaczeniu faszyzm to wszelki autorytaryzm o podłożu nacjonalistycznym, połączony z pogardą dla innych kultur, instrumentalnym i wzgardliwym traktowaniem demokracji oraz jej rzeczników, militaryzmem, biopolityką, centralizmem-etatyzmem, szowinistyczną mitologizacją historii, skłonnością do przemocy i grubiaństwa, lekceważeniem idei państwa prawnego oraz idei praw człowieka, a także wstecznictwem w sferze obyczajowej. Przy tak szerokim, aczkolwiek uprawnionym rozumieniu faszyzmu (który staje się tym samym drugą obok fundamentalizmu religijno-kulturowego odmianą współczesnego autorytaryzmu) PiS z pewnością znajduje się w jego „polu grawitacyjnym”.

Nacjonalizm PiS nie ulega wątpliwości, podobnie jak instrumentalne traktowanie demokracji i lekceważenie pryncypiów liberalnych. Faszyzujący charakter ma pisowski dyskurs „suwerena”, którego rzekomo jest uprawnionym reprezentantem o potencjalnie nieograniczonym mandacie i władzy. Faszyzujące są militaryzm i mitomania narodowa. Faszyzujące są centralizm i etatyzm. Faszyzujący jest mariaż z upolitycznionym Kościołem. Wszystko to upodabnia PiS do przedwojennej endecji, której radykalne skrzydło niewiele różniło się mentalnie od bratnich formacji w Europie Zachodniej, Niemiec nie wyłączając. Niemalże do samej II wojny światowej państwo polskie i polska prawica z podziwem i przyjaźnią odnosiły się do hitlerowskich Niemiec, o czym bardzo lubimy nie pamiętać.

Jeśli endecja była obrzydliwa, a opanowana przez ducha nacjonalizmu i klerykalizmu II RP lat 30. była odrażającym autorytarnym państwem, w którym strzelało się do robotników, prześladowało mniejszości narodowe i religijne, a przeciwników politycznych trzymało w obozach, to Polska PiS jest radykalnie lepsza nie dlatego, że Kaczyński i jego ludzie stoją moralnie wyżej od ziemiańsko-oficerskich elit przedwojennych. Śmiem podejrzewać, że stoją moralnie niżej. Nie zachowują się wszelako tak jak one, bo po prostu nie mogą. Nie pozwala im na to zależność od Europy i silniejsza niż przed wojną liberalna opinia publiczna. Ponadto ćwierć wieku przeżyte we względnie cywilizowanych warunkach kulejącej liberalnej demokracji musiało wywrzeć jakiś wpływ na mentalność tych ludzi – ukształtowaną wprawdzie przez PRL, lecz później w jakiś sposób „zainfekowaną” demokratyzmem.

Można przypuszczać, że Kaczyński i jego ludzie naprawdę uważają, że zaprowadzanie autorytarnych rządów, opartych na taniej nacjonalistyczno-klerykalnej ideologii i klasowych oraz osobistych kompleksach i przesądach, wymaga wyborczej legitymacji. Dlatego ich skłonność do fałszownia wyborów może być mniejsza niż do obsadzania wszelkich możliwych stanowisk swoimi rodzinami i kolesiami. I może właśnie ta ich maleńka słabość, zaiste niegodna faszysty, jest naszą szansą. I dopóki ci głupi, ograniczeni i niemoralni ludzie nie przekroczą tej granicy, to znaczy nie zaczną manipulować wyborami (a byli blisko), można przyjąć konwencję, iż nie będziemy ich nazywać faszystami.